ΦΘΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΣ
Φθία και Ελλάς, πόλεις ή γεωγραφικές περιοχές, είναι δυο έννοιες που σχετίζονται με την κοιλάδα του Σπερχειού, σύμφωνα με τα ομηρικά και άλλα κείμενα αρχαίων συγγραφέων. Οι λέξεις αυτές έδωσαν την ονομασία , η μεν πρώτη στην επαρχία και στο νομό μας, η δε δεύτερη στην πατρίδα και στο έθνος μας αντίστοιχα. Κατά το Θουκιδίδη (Α3) η κοιλάδα του Σπερχειού και η περιοχή της Δωδώνης ήταν οι δύο περιφέρειες, οι θεωρούμενες ως πρώτη Ελλάς. Οι Ν. Καζαντζάκης και Ι .Θ. Κακριδής υποσημειώνουν στη μετάφραση της Ιλιάδας: «Φθία. Αποτελεί μαζί με την Ελλάδα το βασικό τμήμα της επικράτειας του Πηλέα, στην περιοχή του Σπερχειού και γύρω από το Μαλιακό κόλπο. Στην εποχή του Ομήρου Ελλάδα ήταν μια περιοχή της Θεσσαλίας , δεν ήταν ολόκληρη η χώρα μας. Οι κάτοικοι της Φθίας και της Ελλάδας ονομάζονταν Μυρμηδόνες και Έλληνες και Αχαιοί. Πώς και γιατί το όνομα Ελλάδα απλώθηκε αμέσως έπειτα σε ολόκληρο το χώρο, μένει ένα πρόβλημα πολυσυζητημένο, που δε βρήκε ακόμα την οριστική λύση του. Για πρώτη φορά ο όρος Ελλάς χρησιμοποιείται, με τη σημερινή του έννοια, από τον Ησίοδο (Έργα και Ημέραι 653) λίγο αργότερα (αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα)». Παραμένουν αναπάντητα πολλά ερωτήματα, που ίσως απαντηθούν από την αρχαιολογική σκαπάνη, όπως: Η κοιλάδα του Σπερχειού ανήκε στη Φθία ή στην Ελλάδα; Η Ελλάς και η Φθία ήταν περιοχές ή πόλεις, ή ήταν περιοχές και πόλεις ταυτόχρονα; Ήταν ένα και το αυτό, ή διάφορα τμήματα του Βασιλείου του Πηλέα; Ποια ήταν τα όριά τους και πώς ονομάζονταν οι κάτοικοί τους;
Εκτός των περαστικών λαών που αναζητώντας μόνιμη διαμονή διέρχονταν από την κοιλάδα του Σπερχειού, κατά τον Όμηρο, η περιοχή μας ήταν η κοιτίδα των Αχαιών. Οι Αχαιοί Φθιώτες της ιστορικής εποχής κατάγονταν από τους αρχαίους Αχαιούς και είχαν στο όνομά τους την προσθήκη «Φθιώτες» για διάκριση από τους Αχαιούς της Πελοποννήσου. Η λέξη Αχαιός έχει την καταγωγή από την ρίζα αχ- που σήμαινε το υγρό στοιχείο, τις πηγές, τον ποταμό. Από την ίδια ρίζα προέρχεται και το όνομα του ημίθεου Αχιλλέα και τα ονόματα Αχελώος, Ίναχος, ίσως και Σπερχειός.
Μετά την κατάρρευση της Μινωικής Κρήτης, οι Αχαιοί, αναζητώντας εμπορικούς δρόμους, άρχισαν τους κατακτητικούς πολέμους και τη μετανάστευση στο ελληνικό αρχιπέλαγος κι ακόμα πιο μακριά. Τότε εμφανίζονται στο προσκήνιο της φθιωτικής ιστορίας οι Μυρμιδόνες. Τους οδήγησε στη Φθία, ο Πηλέας, γιος του Βασιλιά της Αίγινας Αιακού. Κατά τη Μυθολογία οι Μυρμιδόνες γεννήθηκαν από τη μεταμόρφωση σε ανθρώπους ενός πλήθους μυρμηγκιών που ζούσαν στην κουφάλα μιας γέρικης βελανιδιάς στην Αίγινα από το Δία. Μυρμιδόνες ήταν το κύριο όνομα του στρατού του Αχιλλέα.
Φθία
Αν δεν υπήρχε ο Όμηρος, πολύ λίγα θα γνωρίζαμε για την «παχιοχώματη κι ανθρωποθροφούσα» αυτή χώρα, η οποία παίρνει την ταυτότητά της από την παρουσία του Σπερχειού ποταμού στο κέντρο της ζωής της, και από τις αλλεπάλληλες αναφορές του ήρωα Αχιλλέα. Η περιοχή, γεωγραφικά, προσδιορίζεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα (Ι 478-485) ότι συνορεύει με τη Δολοπία , η οποία εκτεινόταν από την Ακαρνανία ως τη Νότια Θεσσαλία και περιλάμβανε και την περιοχή του Τυμφρηστού. Κατά το Στράβωνα (Γεωγραφικά Θ 606-607) αποτελούσε περιοχή της Θεσσαλίας, όπως επίσης και κατά τον Παυσανία (Ελλάδος Περιήγησις Β, VI, 11, 5). Ο Στράβωνας μάλιστα την οριοθετεί ως εξής: «…έχει δ’ η μεν Φθιώτις τα νότια τα παρά την Οίτην από του Μαλιακού κόλπου και του Πυλαϊκού μέχρι της Δολοπίας και της Πίνδου διατείνοντα, πλατυνόμενα δε μέχρι Φαρσάλου και των πεδίων των Θετταλικών». Στο «Ομηρικόν Λεξικόν» Ι. Πανταζίδου, Αθήνα 1921, η Φθία αναφέρεται ως «αρχαιοτάτη πόλις της Θεσσαλίας, επί του Σπερχειού, πρωτεύουσα των Μυρμιδόνων και καθέδρα του Πηλέως». Ο Δημήτριος Αινιάν και ο Ιωάννης Βορτσέλας δέχονται ότι το κράτος του Πηλέα είχε την έδρα του στις πηγές του Σπερχειού, η δε πόλις Φθία κατά τον Βορτσέλα ίσως βρισκόταν κοντά στις εκβολές του ποταμού. Κατά το Χαρίλαο Μηχιώτη ήταν αρχικά πόλη της θεσσαλικής Φθιώτιδας αλλά το όνομά της πήρε κατόπιν όλη η περιοχή μεταξύ του ποταμού Ενιπέα και του βιωτικού Ασωπού, αποτελούσε δε μέρος της επικράτειας των Αιακιδών, δηλαδή των Πηλέα και Αχιλλέα (Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι, σελ.51).
Δεν γνωρίζουμε γιατί η περιοχή ονομάσθηκε Φθία. Κατά τη μυθολογία το όνομά της οφείλεται στο Φθίο, ενός γιου του Ποσειδώνα και της νύμφης Λάρισας. Άλλη εκδοχή αναφέρει το Φθίο ως γιο του ποταμού Σπερχειού. Άλλος μύθος αναφέρει τη Φθία ως γυναίκα του βασιλιά της Θεσσαλίας Αμύντορα, την οποία αγάπησε ο Δίας και απέκτησε μαζί της ένα γιο, τον Αχαιό. Το μύθο αυτό τον αποδέχονται πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί ερευνητές καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η Φθία ήταν το λίκνο των Αχαιών. Το κύριο όνομα Φθία έγινε αργότερα Φθιώτης (ο Φθιώτις-η Φθιώτις), επίθετο δηλαδή, προσηγορικό ίσως της παραλειπόμενης λέξης Αχαϊα (Φθιώτις Αχαϊα). Φθίοι ονομάζονταν οι κάτοικοι της Φθίας. Κατά τον Όμηρο (Ιλιάδα Ν 686 και 693) Φθίοι ονομάζονταν όσοι εξεστράτευσαν με τον Πρωτεσίλαο και το Φιλοκτήτη κατά της Τροίας. Ο Όμηρος επίσης αναφερόμενος σ’ αυτούς που πήραν μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας μας πληροφορεί έμμεσα τις πόλεις (ή περιοχές) που κυβερνούσε ο Αχιλλέας: «…Και αυτοί όσοι κατοικούσαν στο Πελασγικό Άργος και στην Άλο και στην Αλόπη και στην Τραχίνα και στη Φθία και στην Ελλάδα με τις όμορφες γυναίκες και λέγονταν Μυρμιδόνες και Έλληνες και Αχαιοί, αυτούς οδήγησε με πενήντα καράβια ο Αχιλλέας…» (Ιλιάδα Β 681-685). Το Πελασγικό Άργος ήταν πιθανόν η πεδιάδα της ΝΑ Θεσσαλίας, η Άλος πόλη της Όθρης, η Αλόπη ίσως το Αλεποχώρι ή τα Αλεπόσπιτα, η Τραχίνα πρωτεύουσα της χώρας των Μαλιέων, χτισμένη κάπου μεταξύ Ανθήλης και Θερμοπυλών. Μια άλλη αναφορά του Ξενοφώντα (Αγησίλαος ΙΙ.4,5) μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η Φθία εκτεινόταν από την περιοχή του Δομοκού μέχρι τα βοιωτικά σύνορα.
Ελλάδα
Για πρώτη φορά το όνομα αυτό εμφανίζεται στα ομηρικά κείμενα (12ος π.Χ. αιώνας), σαν όνομα πόλης κι ύστερα μιας ευρύτερης περιοχής, καθώς επίσης και το όνομα Έλλην για τον κάτοικο αυτής της πόλης ή περιοχής. Αργότερα οι ονομασίες αυτές καθιερώθηκαν για τον ευρύτατο χώρο της ιστορικής εποχής κι ως σήμερα. Το όνομα Ελλάς ίσως προέρχεται από το όνομα του Έλληνα, γιου του Δευκαλίωνα, ή του Έλληνα, γιου του Φθίου. Δεν αποκλείεται να έχει κάποια σχέση με τους Σελλούς της Ηπείρου. Επίσης δεν πρέπει να αποκλειστεί η σχέση του ονόματος με τα έλη του τόπου. Η θέση της προσδιορίζεται κάπως πιο συγκεκριμένα από τον Όμηρο, δια του στόματος του Φοίνικα, του βασιλιά των Δολόπων:
«…Και πήρα δρόμο την πλατύχωρη διαβαίνοντας Ελλάδα
ως πια στη Φθία την παχιοχώματη, την αρνομάνα φτάνω
στο βασιλιά Πηλέα˙ κι ολόκαρδα με καλοδέχτη εκείνος
και τόση αγάπη τότε μου ΄δειξε, σαν που αγαπάει πατέρας,
που ΄χει, και βιος, το μοσκανάθρεφτο μικρό μοναχογιό του˙
και πλούσιο μ’ έκανε και μου ΄δωκε πολλούς για ν΄ αφεντεύω˙
και ζούσα βασιλιάς στους Δόλοπες, στης Φθίας την άκρη άκρη».
(Ιλιάδα Ι 478-475).
Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Φοίνικας ξεκίνησε από τη Βοιωτία.
Ελλάδα ονομαζόταν και ο Σπερχειός κατά το Μεσαίωνα (Θρήνος της Κων/πόλεως) αλλά και αργότερα, κατά τους περιηγητές Παύλο Λουκά, Ληκ και Πουκεβίλ.
Αχιλλέας και Σπερχειός
Το ότι το κέντρο της επικράτειας των Πηλέα- Αχιλλέα, ή τουλάχιστον μέρος αυτής ήταν η περιοχή του Σπερχειού, μπορεί να το εικάσει κανείς και από την αναφορά του μεγαλύτερου Αχαιού ήρωα του Τρωικού πολέμου προς το θεοποιημένο ποτάμι, λίγο πριν από τον άδικο θάνατό του, κατά την ταφή του επιστήθιου φίλου του Πατρόκλου:
«…Αλάργα απ’ την πυρά τραβήχτηκε, και τα ξανθιά του κόβει
μαλλιά, που μακροπλόκαμα έθρεφε στου Σπερχειού τη χάρη,
και με καημό μιλά αγναντεύοντας το πέλαγο το κρασάτο:
Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου ΄ταξε ο κύρης μου ο Πηλέας
στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου
στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας θυσία τρανή από πάνω
πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω,
πάνω στις πηγές, όπου ΄ναι το άλσος σου κι ο ευωδιαστός βωμός σου».
(Ιλιάδα Ψ 141-148)
Αλλά και άλλες αναφορές στην Ιλιάδα συσχετίζουν τον Αχιλλέα με το Διιπετή Σπερχειό: Η ετεροθαλής αδελφή του Αχιλλέα, η Πολυδώρα, γέννησε το γιο του θεού -ποταμού Μενέσθιο, ο οποίος στην πολιορκία της Τροίας πολέμησε ως ένας από τους υπαρχηγούς του Αχιλλέα. (Ιλιάδα Π 173-176). Άλλος μύθος επίσης χαρακτηρίζει το Φθίο ως γιο του Σπερχειού. Το Σπερχειό, στις όχθες του οποίου διημέρευαν οι Μαλιάδες νύμφες, επιθυμούσε να ξαναδεί ο Φθίος ήρωας του Τρωικού πολέμου Φιλοκτήτης, όντας εγκαταλειμμένος από τους συντρόφους του στη νήσο Λήμνο (Σοφοκλέους Φιλοκτήτης). Από την πόλη Άλο απέπλευσε ο Αχιλλέας για την Αυλίδα με τα πενήντα καράβια και τους εκ Φθίας Μυρμηδόνες του. (Ν. Γιαννόπουλου Φθιωτικά, σελ. 41).
Η έλλειψη ανασκαφικής έρευνας στον ευρύτερο χώρο της κοιλάδας δεν επιτρέπει στους ιστορικούς ερευνητές να τεκμηριώσουν με βεβαιότητα την έδρα του βασιλείου του Αχιλλέα. Αρκετοί είναι αυτοί που υιοθετούν την άποψη –καθώς και ο γράφων-ότι τα βασιλικά ανάκτορα βρίσκονταν στη Δυτική Φθιώτιδα και πλησίον του Σπερχειού. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του συμπατριώτη μας ερευνητή- συγγραφέα Ταξιάρχη Τσόγκα σχετικά με όλα τα παραπάνω, που δημοσιεύονται στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας στο χρόνο- Φθία Θεσσαλίας». Γράφει λοιπόν ότι η πόλη «Ελλάς» χτίστηκε από Φθίους Πελασγούς την 5η χιλιετία π.Χ. στην τοποθεσία «Τραπεζόραχη», βόρεια του χωριού Φτέρη, κοντά στο Σπερχειό και καταστράφηκε οριστικά τον 5ο π.Χ. (σελ. 145-147). Η πόλη Φθία, γενέτειρα του Αχιλλέα, χτίστηκε κι αυτή την 5η χιλιετία π.Χ. κοντά στην Άνω Φτέρη και καταστράφηκε τον 5ο αιώνα από τους Πέρσες (σελ. 162). Η περιοχή που ονομάζονταν «Φθία» περιλάμβανε τη σημερινή Φθιώτιδα και τα εδάφη από τα Φάρσαλα μέχρι τον Παγασητικό και τον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο και είχε πρωτεύουσα την πόλη Αχίλλεια, χτισμένη κοντά στο σημερινό Λιμογάρδι. (σελ. 142). Εκεί ο Τσόγκας τοποθετεί τα χειμερινά ανάκτορα του Αχιλλέα, ενώ τα θερινά τα τοποθετεί στη Δυτική Φθιώτιδα, κοντά στη Φτέρη. Είναι σίγουρο πάντως ότι η αρχαιολογική σκαπάνη είναι αυτή που θα έχει τον τελευταίο λόγο.